مقدمه 

شنیدن و خواندن وسیله ایست برای پی بردن به افکار دیگران و گفتار و نوشتن وسیله ایست برای آگاه ساختن دیگران از مقاصد و افکار خود. بنابراین تمام کوشش هایی که در زمینه آموزش زبان در دبستان انجام می گیرد باید در جهت پرورش ارکان چهارگانه آن یعنی شنیدن – گفتن – خواندن و نوشتن باشد. اما سؤالی که در اینجا مطرح می شود این است که چرا دانش آموزان ما در املا ضعف دارند ؟ به روایتی اشکال کار در کجاست ؟ معلم؟ دانش آموز؟ و شاید هم خانواده ؟

دیکته و درمان اختلالات دیکته نویسی(1)

راه های برطرف کردن نارسا نویسی 

1- در اختیار قرار دادن روان نویس برای رسم خطوط 2- تهیه وایت برد کوچک برای نقاشی و رسم خط  3- اصلاح وضع نشستن کودک.  4-راست قرار دادن کاغذ و دفتر 5- اصلاح قلم به دست گرفتن و انتخاب نوع مداد (که بهترین و درست ترین روش به دست گرفتن قلم این است که قلم بین دو انگشت شست و نشانه قرار گیرد و انگشت سبابه تکیه گاه قلم گردد.) 6- تقویت عضلات انگشتان به کمک (خمیربازی -  مچاله کردن کاغذ – استفاده از قیچی و بریدن کاغذ ، باز و بسته کردن دکمه ، زیپ ، بند کفش - ورزش انگشتان – رسم خطوط بر روی شن و ماسه – پر کردن شکل نقطه چین – کامل کردن شکل کلمه – نوشتن بین دو خط)  7-  تقویت هماهنگی چشم با دست با روش های (در حلقه انداختن توپ – ماهی گیری – کوبیدن میخ – تیراندازی – چسبانَک و توپ –  پیچاندن نخ دور قرقره – حمل استکان با لیوان آب -  عمود نگه داشتن چوب – بریدن اشکال – تیله بازی – یک قل دو قل - دوختن)

  راه های برطرف کردن وارونه نویسی  

 تعداد کمی از دانش آموزان برخی واژه ها را در دیکته نویسی به شکل وارونه و قرینه می نویسند . ( جدول شماره 1 ) این مشکل در سنین قبل از دبستان و حتی در پایه ی اول ابتدایی نیز رخ می دهد. که امری طبیعی است .اما اگر با گذشت چند ماه باز تکرا ر شود ، می توان برای رفع این مشکل تمام فعالیت هایی را که برای درمان نارسایی مفید است را اجرا کرد . علاوه بر آن می توان فعالیت های زیر را نیز انجام داد .

  1- تن آگاهی . ( اعضای بدنش را نام ببرد .) 2- تقلید کودک از حرکات آدم رباتی .( می توان با استفاده از مقوا و ساخت آدمک نیز این حرکات را از کودک خواست .)  3- معلم می تواند حرکاتی را اجرا کند و از دانش آموز بخواهد آن ها را تکرار کند .  4-می توان آزمون 5 فراستیگ را انجام داد .( کشیدن تصاویر بالای نقطه چین در پایین خط فرضی .)

 حافظه ی دیداری  

بسیاری از دانش آموزان در نوشتن برخی واژه ها که در آن حرفی  به کار رفته که اشکال مختلفی دارد دچار مشکل می شوند . ( مثلاً منظور را  منزور می نویسند ) علت عمده ی این نوع غلط های املایی ضعف حافظه ی دیداری است ، یعنی کودک به خوبی قادر نیست تصویر حرف مورد نظر را در کلمه به خاطر بیاورد . رونویسی کردن این واژه ها می تواند به دانش آموز کمک کند ، اما این کمک لزوما به سایر موارد انتقال نمی یابد . پس بهتر است حافظه ی دیداری کودک را تقویت کنیم . تا نه تنها دیکته ی درست واژه ای را که غلط نوشته است را فراگیرد ، بلکه با خواندن و دیدن هر کلمه جدید ، توانایی به خاطر سپاری آن را داشته باشد . برای تقویت حافظه دیداری باید «خوب دیدن» را تمرین کرد.

راه های تقویت حافظه ی دیداری  

1-  نشان دادن تصاویر و خواستن شرح هریک.  2- نشان دادن تصاویر مرکب و پیچیده و طرح سؤالات جزیی از آنها.   3- نشان دادن وسایل و پنهان کردن یکی از آنها.4- تغییر محل دانش آموزان  و تشخیص جای آنها.  5 - تهیه کارت واژگان کلمات دشوار هم خانواده و مترادف.  6-تشخیص یک نشانه از نشانه های دیگر یا یک کلمه از کلمه های دیگر.  7-  استفاده از پازل.  8 - یافتن تصاویر در هم ریخته .   9- رنگ زدن تصاویر درهم. 10- یافتن حروف درهم.  11-یافتن واژه در متن کتاب یا روزنامه. 12- روی کارت 3 کلمه می نویسیم بعد از نشان دادن به دانش آموز، آن را مخفی می کنیم و دانش آموز بایدکلمات کارت را به ترتیب بیان کند.

  تقویت تمیز دیداری  

 بسیار اتفاق افتاده است که دانش آموزان کلماتی مثل « زود » را« دوز » می نویسند که این مشکل مربوط به تمیز دیداری آن ها است . برای رفع این مشکل باید تمرین هایی برای دانش آموزان تدارک دید که در حیطه ی ادراک های متعدد دیداری قرار گیرد .  

الف ) توانایی در تمیز دیداری      توانایی تشخیص تفاوت بین چند چیز . مثل « ش » از « س »   

راه های تقویت توانایی در تمیز دیداری 

1- آزمون شماره 4 فراستیگ ( تصاویری را رسم کرده و از دانش آموز می خواهیم دور یکی از اشکال که از او می خواهیم دایره بکشد .)  2- آزمون زیر را انجام می دهیم .  

 3- آزمون فوق را برای واژه ها نیز می توان انجام داد .  

ب ) ادرا ک نقش از زمینه  این یک مهارت ادراکی است که به تشخیص یک چیز از زمینه محیطی آن مربوط می شود . وقتی دانش آموز این مهارت را داشته باشد ، می تواند حروف کوچک را در میان این واژه ها به خوبی ادراک نماید . بنابراین بین هر کدام از آن حروف و کل کلمه تمیز قایل شود .

  راه های تقویت ادرا ک نقش از زمینه 

1-اجرای آزمون 4 فراستیگ . ( با طراحی تصاویر مشابه از او می خواهیم تا دور شکل خاصی را که تعیین می کنیم دایره بکشد .)  2- روی کارت حروف الفبا را در جهات مختلف می نویسیم و از آن ها می خواهیم که بدون چرخاندن کارت یکی از حروف را که ما تعیین کرده ایم دورش دایره بکشد . )   3- تصاویر پنهان در بعضی از نقاشی ها را بیابد .  4- روی کارتی حروفی را در هم می نویسیم و از دانش آموزان می خواهیم که حروف مورد نظر را پیدا کند . 5- در یک صفحه از کتاب درسی دور حروف خاصی خط بکشند .  

پ ) اکمال دیداری    این مهارت به توانایی بازشناسی یک چیز ، بدون اینکه کل آن نشان داده شود اطلاق می شود .

 راه های تقویت اکمال دیداری 

1-روی کارت هایی حروف را سایه دار یا ناقص می نویسم و از دانش آموزان می خواهیم آن ها را بازشناسی کنند .  2- اشکال ناقص هندسی را تکمیل کنند .  3- طراحی حیوانات ناقص را کامل کنند .

  هماهنگی دیداری حرکتی    این مهارت به توانایی هماهنگ ساختن دیدار از شیء و حرکت قسمت های مختلف بدن گفته می شود .

  راه های تقویت هماهنگی دیداری حرکتی   :     1- اجرای آزمون 5  فراستیگ       2- کامل کردن تصاویر نقطه چین .      3- کپی کردن تصاویر مختلف توسط دانش آموز .

  ث ) حافظه ی توالی دیداری  این مهارت به توانایی یاد آوری آن چه دیده ایم ، به همان ترتیبی که بوده ، مربوط می شود . دانش آموزانی که از این مهارت به اندازه ی کافی برخوردار نیستند ، در تجسم و ترتیب و توالی حروف دچار مشکل می شوند . به عنوان مثال ، « دارد » را « دادر » می نویسند.

  راه های تقویت حافظه ی توالی دیداری 

  1- سه یا چهار نفر را به دانش آموزا معرفی می کنیم و از او می خواهیم به همان ترتیب آن ها را نشان دهد و نام ببرد .  2- حرکاتی را انجام می دهیم و دانش آموز  آن ها را تکرار می کند .   3- روی کارت حروفی را می نویسیم و از دانش آموز می خواهیم بعد از مخفی کردن کارت ، حروف را از راست به چپ به ترتیب بگوید .   4- تمرین قبلی را با کلمات تکرار می کنیم 5- در حیاط مدرسه تعدادی مربع می کشیم و داخل آن ها تعدادی حروف می نویسیم ، یکی از دانش آموزان به ترتیب از روی مربع ها عبور می کند و دانش آموز مورد نظر حروف هر مربع را می خواند .

 دید واگرا    دانش آموز فقط به یک نقطه یا یک کلمه نگاه می کند ولی کلمات مجاور آن را نیز می بیند.

  دید همگرا   دانش آموز به یک کلمه یا یک شی آنقدر متمرکز می شود که اشیاء اطراف آن را مبهم و غیر واضح می بیند.

  دید دو چشمی  این گونه دانش آموزان به علت چپ چشمی ، یعنی فقدان هماهنگی دو چشم به این جهت که کانون عدسیهای چشم ها با هم تطابق ندارند تصاویر را دوتایی می بینند و در حافظه دیداری آنان تصویر دوتایی ثبت می شود لذا در نوشتن دیکته دچار مشکل می شوند.

  حساسیت شنیداری   برخی از غلط های دیکته مثل ( مسواک – مسباک ) و ( زنبور – رمبور ) به حساسیت شنیداری دانش آموز مربوط می شوند . یعنی کودک در شنیدن صداها حساس نیست .

  راه های تقویت حساسیت شنیداری   

1-تشخیص صداها از یکدیگر (ضبط صداهای مختلف)  2-  دادن املا از صداهایی که دانش آموز بر آنها حساس نیست به عبارتی دیگر یعنی کلماتی را که بچه ها حساسیت دارند را به آنها املا نگوییم.  3-  شنیدن انواع صدا با تن های مختلف (صدای ضبط را بالا و پایین بکنیم)4- پرهیز از شنیدن صداهای بلند5-  تقویت مهارتهایی برای رفع جا انداختن کلمات مثل خواندن – ابتدا متن را برای بچه ها می خوانیم تا گوش آنها آن صداها و کلمات را بشنوند. 6-  چشم دانش آموز را می بندیم و از فردی دیگر می خواهیم تا نام او را بگوید و او تشخیص بدهد که چه کسی او را صدا کرده است.  7-گوش کردن به رادیو با صدای بسیار کم به طوری که به زحمت قابل شنیدن باشد.

پرورش دقت   بسیار برای ما اتفاق افتاده است که دانش آموزانی در نوشتن برخی واژه ها دقت کافی را ندارند و شاید سرکشی را کم گذاشته اند، ویا برعکس جایی که نیاز به سرکش نیست ، سرکش گذاشته اند . البته این مشکل در موارد دیگر نیز وجود دارد و فقط در مورد سرکش اتفاق نمی افتد .دانش آموزی که بی دقت است . معمولاً جز دانش آموزان زرنگ و عالی است بنابراین باید اکثر اوقات به او تذکر داد.

  راه های تقویت دقت 

 1- دو تصویر که اختلاف جزئی دارند را به دانش آموزان نشان می دهیم تا تفاوت های دو تصویر را بگویند .2- روی کارت هایی واژه هایی را به طور ناقص می نویسیم تا دانش آموز آن را کامل کند .3- تمرین قبلی را این بار با نوشتن حروف اضافه برای یک واژه با دانش آموز اجرا می کنیم ، تا حرف اضافی را حذف کند .4- دیکته ی دانش آموزان را به یکدیگر می دهیم تا تصحیح کنند . 5- برای ترمیم نقیصه ی جا انداختن برخی حروف یا نقطه یا کم و زیادی دندانه های حروف یا جابه جا گذاشتن نقطه ها دو شکل مشابه که اختلاف جزئی دارند را به دانش آموز می دهیم ، تا تفاوت ها را بیابد .

 مشکلا ت مربوط به آموزش   برخی از واژه هایی هستند که دانش آموز به علت نبود آموزش کافی و صحیح آن ها را غلط می نویسند . ( تجربها – تجربه ها ) ، ( بنده گان – بندگان ) ، ( دیدنه پدر – دیدن ِ پدر )

 راه های تقویت مشکلا ت مربوط به آموزش       1- استفاده از روش آموزگار اگر مربیان دیگری با کودک کارمی کنند.  2- استفاده معلم از روش های جدید .

 مشکلات مربوط به « ِ- » یا « ه »     بسیاری از دانش آموزان درنوشتن صدای «- ِ » در انتهای کلمه دچارمشکل می شوند یعنی واژه های( دیدنِ – نامِ ) را ( دیدنه – نامه ) می نویسند و برعکس واژه های ( نامه – رفته ) را به صورت ( نامِ – رفتِ ) می نویسند . بسیاری از راه کارها برای رفع این مشکل به کار گرفته شده است ، اما بهترین راه کار این است که برای بچه ها توضیح دهیم که بعضی وقت ها واژه ای را می گوییم که نشان دهنده ی اسامی برخی چیزهاست ( مثل : نامه – خانه ) که شما منتظر نیستید معلم آن واژه را ادامه دهد. اما بعضی از واژه ها هستند که بعد از گفته شدن شما منتظر هستید که معلم آن کلمه را ادامه دهد زیرا آن کلمه به تنهایی ، مقصود معلم را نمی رساند .( مثل : مدادِ – کیفِ )

  اُ – استثنا    یکی دیگر از مشکلات آموزشی که موجب نوشتن غلط می شود نوشتن صدای «اُ » است . واژه هایی مثل خوراک و خوش را ممکن است دانش آموز به صورت خُراک و خُش بنویسد .چون تعداد این واژه ها کم است می توان با نوشتن روی مقوا آن ها را در دید دانش آموزان قرار داد .یعنی از حافظه ی بصری آنان استفاده کرد .

همچنین در مورد نوشتن واژه های ( خواهر – خواب ) و امثال آن با گفتن داستانی در مورد حروف ، آنان را توجیه کرد ، مثلا داستان حرف « و » که لال است و صدایش در نمی آید ، اما بسیار دوست علاقه مند است که لااقل در برخی واژه ها حضور داشته باشد .

  نتیجه 

  خواندن و نوشتن مهمترین عامل در انتقال افکار و عواطف انسان به شمار می رود . بنابراین لزوم توجه به این دو مقوله بر هر انسان روشن فکری کاملا آشکار است . در دوره ی دبستان اکثر معلمان برای تقویت مهارت نوشتن دانش آموزان وقت زیادی را صرف می کنند . والدین نیز نسبت به این مسئله کاملا حساس اند ، و در صورت بروز این مشکل انگشت اتهام را به سوی معلمین عزیز ،خود دانش آموزان و یاعوامل مختلف دیگر دراز می کنند . اما نکته ی اساسی در اینجا این است ،که ما اصولا سعی می کنیم هنگام بروز این مشکل با دادن تکالیف متعدد برای دانش آموزان این مشکل را حل کنیم . درصورتی که اگر کمی تامل کنیم به این نکته کاملا واقف خواهیم شد که مشکل همه ی دانش آموزان یکسان نیست . بنابراین دادن یک سری تکالیف تکراری به همه ی دانش آموزان یک اشتباه بزرگ است . آنچه باید به آن توجه نمود این است که، مشکلات دانش آموزان در یک مدت زمان خاصی بررسی شود. سپس با توجه به نوع مشکل برای هر دانش آموز تکالیف مشخص داده شود . شاید هم مشکل اصلی خود ما باشیم که روشی را اشتباه به کار گرفته ایم. که بازنگری در آن خالی از لطف نیست . « خشت اول گر نهد معمار کج ، تا ثریا می رود دیوار کج » .

  پیشنهاد 

  1- در دانش آموزان انگیزه ی لازم را برای یادگیری املاء ایجاد کنیم . 2- به مشکلات روانی دانش آموزاهمیت دهیم و اجازه ندهیم هنگام نوشتن املاء به مواردی به جزاملاء فکر کند . 3- هنگام نوشتن املاء کلیه ی شرایط تاثیر گذاربر نوشتن را در نظر بگیریم . ممکن است بعضی از دانش آموزان دارای نقص شنوایی باشند . 4- هدف خود را ازدرس املاء قبلا مشخص کنیم . مثلا : دانش آموزان بعد از گفتن این املاء چه مهارت هایی را باید به دست آورند .5-برای تدریس املاء به اندازه ی کافی وقت در نظر بگیریم . چون بعضی از معلمان به دلیل اینکه وقت کافی در نظر نمی گیرند و یا متن املاء آن ها زیاد است ، سعی می کنند متن املاء را در آخر تند تند بخوانند که برای دانش آموزان ایجاد مشکل می کند .6- سعی کنیم برای دانش آموزان شرایطی را فراهم کنیم تا مهارت وهماهنگی بین اعضاء بدنشان را به دست آورند .7-  قبل از گفتن املاء متن آن را یک بار برای دانش آموزان بخوانیم تا دانش آموزان آمادگی کافی را برای نوشتن املاء به دست بیاورند .8- موقع املاء گفتن در کلاس زیاد حرکت نکنیم . چون حواس دانش آموزان پرت می شود .9- متن املاء را کاملا رسا بخوانیم و کلمات را به صورت صحیح تلفظ کنیم .10- دانش آموزان هنگام نوشتن املاء ، هجی نکنند . 11- به وجه آموزشی املاء نسبت به وجه آزمونی املاء توجه کنیم .12- استفاده از یک روش برای املا ء برای دانش آموزان خسته کننده خواهد بود. تا جایی که بعضی از آن ها نسبت به املاء احساس تنفر خواهد کرد . پس بهتر است شیوه های نوین و جدید گفتن املاء را در کلاس اجرا کنیم .13-سعی کنیم بین درس املا و دیگر دروس ارتباط ایجاد کنیم .14- هنگام تصحیح متن املاء کلمات درست نوشته شده توسط دانش آموز را در نظر بگیرید . نه کلمات غلط نوشته شده را .15- به معیارهای صحیح ارزشیابی مسلط باشیم .16- فرم مخصوصی تهیه کنیم تا در یک دوره ی زمانی معین اشتباهات دانش آموزان را با روش های علمی برطرف کنیم . 17- با شاگردان دارای ضعف و اختلال به صورت انفرادی کار کنیم . و با والدین آن ها تماس داشته باشیم .

منابع

    1-       درمان اختلالات دیکته نویسی نوشته ی دکتر مصطفی تبریزی انتشارات فراوان    2-       املاء و راه های آموزش آن نوشته ی سید علی عبداللهی حسینی